Ο μεγάλος μαρξιστής ιστορικός μιλάει για τις ανατροπές στην παγκόσμια τάξη, τις αλλαγές στον κόσμο της εργασίας, τους νέους ταξικούς διαχωρισμούς, την Κρίση του 1929 και τη σημερινή, το έθνος-κράτος, τις «ανθρωπιστικές» επεμβάσεις και τα υπερεθνικά μορφώματα
* Το βιβλίο σας Εποχή των άκρων τελειώνει το 1991 με ένα πανόραμα των σαρωτικών αλλαγών σε όλο τον πλανήτη -- την κατάρρευση των ελπίδων της Χρυσής Εποχής για παγκόσμια κοινωνική πρόοδο. Ποιες θεωρείτε ότι είναι οι σημαντικότερες εξελίξεις στην παγκόσμια ιστορία από τότε;
Διακρίνω πέντε βασικές αλλαγές. Πρώτον, τη μετατόπιση του οικονομικού κέντρου του πλανήτη από τον Βόρειο Ατλαντικό προς τη Νοτιοανατολική Ασία. Αυτή η διαδικασία ξεκίνησε στην Ιαπωνία τις δεκαετίες του 1970 και 1980, αλλά η άνοδος της Κίνας, από τη δεκαετία του 1990 και μετά, είναι αυτή που κάνει τη διαφορά. Δεύτερον, ασφαλώς, την παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού, την οποία είχαμε προβλέψει, χρειάστηκε όμως πολύ καιρό για να εκδηλωθεί. Τρίτον, την παταγώδης αποτυχία της προσπάθειας των ΗΠΑ να κατακτήσουν τον ρόλο της μοναδικής ηγέτιδας δύναμης μετά το 2001 -- η αποτυχία είναι ολοφάνερη. Τέταρτον, την ανάδυση μιας νέας ομάδας αναπτυσσόμενων χωρών --«των brics» (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα)-- ως πολιτικής οντότητας, που δεν είχε συντελεστεί όταν έγραφα την Εποχή των άκρων. Και, πέμπτον, την αποσάθρωση και συστηματική αποδυνάμωση της εξουσίας των κρατών: της εξουσίας των εθνικών κρατών στις επικράτειές τους, αλλά και, σε μεγάλες περιοχές του πλανήτη, κάθε είδους αποτελεσματικής κρατικής εξουσίας. Είναι κάτι που ίσως ήταν προβλέψιμο, αλλά συνέβη με ταχύτητα που δεν την περίμενα ποτέ.
Αναρτώ από τα «Ενθέματα» της Αυγής (6.6.2010) την συζήτηση των Διονύση Καψάλη, Αριστείδη Μπαλτά και Παντελή Μπουκάλα, που έγινε στο χώρο του αναγνωστηρίου των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) με αφορμή τα 2 χρόνια από τον θάνατο του Άγγελου Ελεφάντη και είχε σαν θέμα το περιοδικό «ο πολιτης»
Την ώρα που για μία ακόμα φορά ο πολιτικός χώρος της ανανεωτικής αριστεράς περνάει από χίλια κύματα, με κίνδυνο ακόμα και την διάσπαση, είναι επίκαιρο να θυμηθούμε τον ρόλο που είχε το περιοδικό « ο πολιτης » στην διαμόρφωση και την υπεράσπιση των ιδεών της αριστεράς.
Τον «πολιτη» τον γνώρισα το 1978. Εργαζόμουν σε βιβλιοπωλείο και η δουλειά μου ήταν να αγοράζω βιβλία από τους εκδοτικούς οίκους. Έτσι γνώρισα τις εκδόσεις «Ολκός» και στην συνέχεια το περιοδικό. Μπορώ να ισχυρισθώ σήμερα ότι οι πολιτικές μου απόψεις , όπως αυτές διαμορφώθηκαν το 1979 , βρήκαν στήριγμα και επιχειρήματα στα κείμενα που δημοσιεύονταν στο περιοδικό . Μπορώ να ισχυρισθώ ακόμα – όση αμετροέπεια και αν εκπέμπει αυτός ο ισχυρισμός μου – ότι όσοι δεν γνώρισαν το περιοδικό και τις ιδέες που αυτό εξέφραζε, δεν πήραν μυρουδιά το τι σημαίνει δημοκρατική και ανανεωτική αριστερά.
Αναφέρει πιο κάτω ο Μπουκάλας : « Αν μας αφορά ο Πολίτης και τον συζητάμε τώρα, δεν είναι για να του κάνουμε μνημόσυνο αλλά για να δούμε αν τα σποράκια που έριξε άντεξαν πουθενά. Σε κομματικό σχηματισμό δεν άντεξαν. Ως προς αυτό, η ιστορία του Πολίτη συνολικά, και καθενός από τους ανθρώπους του ξεχωριστά, μπορούμε να πούμε ότι ήταν μια αποτυχία. Διότι σήμερα ο χώρος της Ανανεωτικής Αριστεράς, ή έστω ένα κομμάτι αυτής της Ανανεωτικής Αριστεράς ζητάει τη σύμπλευση με το ΚΚΕ. Ως προς αυτό οι ιδέες του Πολίτη, οι ιδέες της Ανανεωτικής Αριστεράς νομίζω ότι ηττήθηκαν κατά κράτος, άσχετα με το αν υπάρχουν άνθρωποι που συνεχίζουν να εμφορούνται από αυτές τις ιδέες, όπου κι αν βρίσκονται, και να θεωρούν την Αριστερά με τον τρόπο που ο Πολίτηςπροσπάθησε, δηλαδή ως μια διαρκή αμφισβήτηση, του εαυτού μας συμπεριλαμβανομένου — κυρίως όμως της Αριστεράς.»
Τα σποράκια που έριξε το περιοδικό δεν άντεξαν γιατί οι πιο πολλοί από όσους διαχειρίζονται τις τύχες της Αριστεράς σήμερα, δεν είχαν μέχρι το 1989 καμία σχέση με την Αριστερά που έσπερνε «ο Πολίτης». Εντάχθηκαν στην «ανανεωτική αριστερά» το 1992 , τους φαινόταν λίγο δύσκολο αυτό και το 2004 με την «αριστερή στροφή» την βάφτισαν «ριζοσπαστική» καταργώντας το "ανανεωτική" και λίγο αργότερα , αφού ουτε αυτό αρκουσε, "αντισυστηματική" . Αυτοί λοιπόν ,όσες καλές προθέσεις και να έχουν , ήταν και είναι αδύνατον να κατανοήσουν ότι υπήρχαν αριστεροί που το 1981 διαδήλωναν υπέρ της «Αλληλεγγύης» στην Πολωνία. Σήμερα στο όνομα της κομματικότητας και της πλειοψηφίας, (προφανώς στο βάθος του μυαλού τους έχουν τον «δημοκρατικό συγκεντρωτισμό» του οποίου και οι ίδιοι υπήρξαν θύματα) ζητούν να συνεργασθούμε με τους τότε και σήμερα και πάντα οπαδούς του ολοκληρωτισμού.
ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Των ΕΝΘΕΜΑΤΩΝ :
Ο Πολίτης υπήρξε το επίκεντρο της διανοητικής και πολιτικής δραστηριότητας του Άγγελου Ελεφάντη, έργο ζωής, ταυτισμένο μαζί του, όλα τα χρόνια της μεταπολίτευσης, μέχρι και τον θάνατό του. Ταυτόχρονα, υπήρξε ένα περιοδικό με ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά και καθοριστική επίδραση στο χώρο των αριστερών ιδεών. Τιμώντας τη μνήμη του Άγγελου Ελεφάντη, καθώς στις 29 Μαΐου συμπληρώθηκαν δύο χρόνια από τον θάνατό του, ζητήσαμε από τον Διονύση Καψάλη, τον Αριστείδη Μπαλτά και τον Παντελή Μπουκάλα, τρεις ξεχωριστούς συνεργάτες του περιοδικού και στενά συνδεδεμένους με τον Άγγελο Ελεφάντη, να καταθέσουν τις σκέψεις τους, σε μια πρώτη προσπάθεια να προσεγγίσουμε τη διαδρομή, τη σημασία, τα χαρακτηριστικά αυτού του τόσο ιδιαίτερου περιοδικού. Τους ευχαριστούμε θερμά για την πρόθυμη ανταπόκριση και τη συμβολή τους. Η συζήτηση έγινε στον πάντα φιλόξενο χώρο του αναγνωστηρίου των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ).
Παντελής Μπουκάλας: Είμαι σίγουρος ότι ο ίδιος ο Άγγελος Ελεφάντης δεν θα αποδεχόταν αυτό που έχει κατά κόρον γραφτεί και ακουστεί: «ο Πολίτης του Άγγελου». Θα προτιμούσε να πούμε «ο Άγγελος του Πολίτη». «Ο Πολίτης του Άγγελου» είναι σαν να θέτει εξαρχής τον Άγγελο σε ένα υπερεπίπεδο από το οποίο διαφεντεύει. Μπορεί να συνέβαινε στην πραγματικότητα αυτό, αλλά τουλάχιστον η εικόνα της συλλογικότητας υπήρχε. Μιλάμε λοιπόν για τον Άγγελο του Πολίτη, και το θέμα είναι ποιοι είμαστε εμείς που μιλάμε, πού μιλάμε, από ποια θέση μιλάμε. Θα πρέπει να ξεκαθαρίσω, εγώ τουλάχιστον, ότι δεν αισθάνομαι και δεν είμαι κληρονόμος των ιδεών του Ελεφάντη, γιατί ούτε ο ίδιος θα δεχόταν ότι απάρτισε ένα σύστημα ιδεών, το οποίο θα ήθελε να κληροδοτήσει. Περισσότερο θα ήθελε να πει ότι κληροδότησε ένα σύστημα αισθημάτων απέναντι στην Aριστερά, όχι ένα ολικό συγκεντρωτικό πράγμα που πρέπει εμείς ή ο οποιοσδήποτε να το συνεχίσουμε. Το λέω αυτό, για να μη δούμε πάλι γραμμένες τίποτα επιπολαιότητες για «τα ορφανά του Ελεφάντη». Ακόμη και αν εγώ αισθανόμουν τον Άγγελο σαν πνευματικό μου πατέρα, δεν θα μπορούσα να αυτοχαρακτηριστώ, και δεν θα δεχόταν να με χαρακτηρίσει οποιοσδήποτε άλλος, «ορφανό του Άγγελου». Είμαι ορφανός πολλών πατεράδων, όπως είμαστε όλοι μας ορφανοί πολλών πατεράδων, κι αυτό απορρέει και από τη συλλογικότητα του Πολίτη, από την ιδρυτική του συλλογικότητα, έστω και αν αυτή διασπάστηκε σχεδόν πριν εκδοθεί ο Πολίτης.
Αν θυμηθούμε ότι ήταν τρεις στην εκκίνησή του, η διάσπαση επήλθε πριν καν εκδοθεί το πρώτο τεύχος. Και επισημοποιήθηκε όταν εκδόθηκε το πρώτο τεύχος. Έμειναν οι δύο από τους «τρεις ιεράρχες», και σε πολύ λίγα τεύχη έφυγε και ο επόμενος. Οι «τρεις ιεράρχες» είναι ο Αντώνης Καρκαγιάννης, ο Δήμος Μαυρομμάτης και ο Άγγελος Ελεφάντης.
Η εκκίνηση του περιοδικού
Διονύσης Καψάλης: Θα προσπαθήσω να σας δώσω την ατμόσφαιρα της εποχής. Τον Αντώνη Καρκαγιάννη τον βλέπαμε σαν ένα γλυκύτατο αλλά λίγο απόμακρο προς εμάς κύριο της Αριστεράς. Ήταν ο εμπνευστής του Πολίτη — είχε βαφτίσει και είχε εμπνευστεί πολλά περιοδικά, το Αντί, τον Σύγχρονο Κινηματογράφο, το Τώρα. Ήταν ένας άνθρωπος που γεννούσε ιδέες και γοήτευσε ανθρώπους. Ο Καρκαγιάννης και ο Μαυρομμάτης ήταν ηγετικές προσωπικότητες του λεγόμενου «Χάους», ένα ρευστό πολιτικό μόρφωμα που εμείς το βλέπαμε λίγο αφ’ υψηλού και με κάποια δόση αλαζονείας· δεν μπορούσαμε τότε να καταλάβουμε τι βάρος εμπειρίας σήκωναν αυτοί οι άνθρωποι. Σας θυμίζω ότι ο Ελεφάντης, μέσα στη δικτατορία, είχε γράψει ένα καταπληκτικό κείμενο στον Αγώνα, τχ. 2, «Μερικές απόψεις για το Χάος ή Το χάος μερικών απόψεων», όπου κι ένα προσφυέστατο μότο από τον Ησίοδο «ἐκ Χάεος δ’ Ἔρεβός τε μέλαινά τε Νὺξ ἐγένοντο». Το κείμενο αυτό, όπως μάθαμε μετά, γεννήθηκε από μια συζήτηση του Άγγελου με τον Δήμο Μαυρομμάτη στο Παρίσι.
